Arheološki park Tuzla – neolitsko sojeničko naselje

Izvor: Turistička zajednica grada Tuzle, tztz.ba

Tuzla je grad koji svoje ime i svoju prošlost veže za sol, prirodno bogatstvo koje je ostalo ispod Tuzle, nakon povlačenja Panonskog mora u Crno more prije 10 miliona godina, u vidu slane vode i kamene soli. Prošlost i kulturna tradicija grada Tuzle seže daleko u prošlost, sve do neolita – mlađeg kamenog doba, a možda i dalje.

Unutar Kompleksa Panonskih jezera nalazi se  Arheološki park – neolitsko sojeničko naselje. Neolitsko sojeničko naselje predstavlja rekonstrukciju načina života kakav je egzistirao na ovom području prije više od 7.000 godine, bazirano na otkrivenim predmetima iz perioda neolita, i čije je vrijeme nastanka potvrđeno od Arheološkog instituta u Beču upotrebom C4 metode. Ovaj, jedinstveni prostor ima višestruko značenje, ne samo za turističku ponudu Tuzle i regije, nego i u pogledu valorizacije kulturno – povijesnog naslijeđa.

Sojenice su kuće na drvenim stupovima, podignute na jezerima, obalama, rijekama ili močvarnim i vodoplovnim terenima. Tuzlansko sojeničko naselje podignuto je na močvarnom terenu nastalom od izvora vode. Arheološka istraživanja su otkrila da je u centru današnje Tuzle postojalo veliko i bogato neolitsko sojeničko naselje. Unutar sojenica nalazila se jedna ili dvije prostorije na sredini kuće. Na glinenom podu, nalazilo se ognjište, koje je služilo za spremanje hrane, zagrijavanje i osvjetljavanje prostorije. Oko ognjišta se skupljala obitelj. Spavalo se na krevetima od greda i dasaka, na koje se prostirala slama i životinjska koža. Tuzla je grad koji svoje ime i svoju prošlost veže za sol, prirodno bogatstvo koje je ostalo ispod Tuzle, nakon povlačenja Panonskog mora u Crno more prije 10 miliona godina, u vidu slane vode i kamene soli. Dio Panonskog mora ponovo je vraćen na površinu Tuzle izgradnjom jedinog slanog jezera u Europi – Panonskog jezera u strogom centru grada.

Unutar kompleksa Panonskog jezera, u ljeto 2006 godine izgrađen i otvoren je prvi Arheološki park neolitskog sojeničkog naselja u Bosni i Hercegovini i jugoistočnoj Europi. Arheološki park predstavlja rekonstrukciju dijela neolitskog sojeničkog naselja otkrivenog u Tuzli. Park je muzej na otvorenom smješten je u jugoistočnom dijelu kompleksa Panonskog jezera oslonjen na brežuljkasto uzvišenje uz obalu Panonskog jezera koji ima za cilj da posjetiocima predstavi dio povijesti grada Tuzle, kao i način života, kako materijalnog tako i duhovnog, a posebno prvu proizvodnju soli u neolitskom dobu.
Prilog pretpostavci da je neolitski stanovnik eksploatirao slane izvore su i pronađeni fragmenti keramičkih posuda grube frakture koje su po mišljenju tadašnjih vrhunskih arheologa služile za isoljavanje slane vode. Rekonstruirane su dvije posude od kojih je jedna datirana u vrijeme 3.500 godina prije nove ere, a druga u 5.000 godina prije nove ere. Dakle, od neolita do danas, ljudi na prostoru sadašnje Tuzle proizvode sol.

Arheološki park zamišljen je kao jedinstven objekat, a čini ga:

• podnica polukružno savijena oko brežuljkastog uzvišenja,
• zaravnjeni dio brežuljka uređen kao centralni plato na kojem su postavljeni totem, replika glinene peći, stan za tkanje i sl.,
• 5 nastambi karakterističnih oblika i dimenzija,
• sa centralnom podnicom drvenim mostićima povezane su dvije manje podnice sa još 4 nastambe.

Prvi nalaz predmeta iz neolitskog doba u Tuzli poznat je iz 1903. godine. Tada je, prilikom radova na reguliranju Appel Placa, danas Trga slobode, iskopano nešto arheološkog materijala, što su bile prve indicije o postojanju neolitskog naselja na području Tuzle. Arheološki materijal se sastojao od tri probušena i polirana čekića, jedne keramičke noge rađene od zemlje sa primjesama sitnog pijeska i jedne oveće kugle koja se upotrebljavala kao tucalo za žito. Poslije stručne obrade ovih predmeta Vejsil Ćurčić je došao do zaključka da je na prostoru današnje Tuzle postojalo neolitsko naselje čiji su stanovnici, pored tradicionalnog privređivanja, koristili i izvore slane vode. Svoja istraživanja o neolitskom naselju u Tuzli objavio je u “Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine”, broj XX, iz 1908. godine.

Pored interesantnosti i važnosti, ovaj nalaz ipak nije bio dovoljan da pruži podrobnije informacije  o vrsti, veličini, bogatstvu i pravoj starosti naselja. Tek 1955. godine  otkopano je u Rudarskoj ulici, današnjoj Džafer mahali, dovoljno arheološkog materijala, koji je nedvosmisleno potvrdio da je u Tuzli bilo veliko i bogato neolitsko sojeničko naselje, jedno od najstarijih u Evropi – samo je još u Švicarskoj otkriveno neolitsko sojeničko naselje.

Pored ostataka sojeničkih nastambi u vidu hrastovih soha i jelovih greda, na ovom lokalitetu je pronađen bogat arheološki materijal kojeg čine fragmenati grube karamike (noge i dna posuda, rubovi, dijelovi trbuha posude i drške), zatim fino glačani fragmenti posuda od crne, sive i crvene keramike raznovrsnih ornamenata, sjekire od glačanog kamena, kremeni nožići i strugalice te izrađevine od kosti (šila, igla, bodež, rogovi jelena).

Na otkopanom dijelu naselja pronađen je veliki broj životinjskih kostiju, ostaci pšenice i ječma, ljuski od lješnjaka, riječnih školjki što dokazuje da su se stanovnici ovog neolitskog naselja bavili lovom, stočarstvom, zemljoradnjom i sakupljačkom privredom.

Nastanak naselja na području današnje Tuzle još u neolitu, može se dovesti u vezu sa postojanjem izvora slane vode. Potvrda ovoj pretpostavci je otkriveno sojeničko naselje – nastanbe na stupovima iznad vode. Naime, neolitskom čovjeku bilo je jednostavnije graditi nastambe na suhom i čvrstom terenu nego raditi sojenice na stupovima na močvarnom tlu. Na težu varijantu gradnje, vjerovatno su uticali jaki ekonomski i strateški razlozi. Jedan od tih razloga su izvori slane vode koji su, zajedno sa rijekom Jalom, doprinijeli da veći dio ovog područja bude močvaran. Podizanjem sojenica, neolitski ljudi su se osiguracali od poplava, a istovremeno kontrolirali i eksploatirali slane izvore.

Prilog pretpostavci da je neolitski stanovnik eksploatirao slane izvore su i pronađeni fragmenti keramičkih posuda grube frakture koje su po mišljenju tadašnjih vrhunskih arheologa služile za isoljavanje slane vode. Rekonstruirane su dvije posude od kojih je jedna datirana u vrijeme 3.500 godina prije nove ere, a druga u 5.000 godina prije nove ere. Dakle, od neolita do danas, ljudi na prostoru sadašnje Tuzle proizvode sol.

Neolitske posude za isoljavanje slane vode su dokaz da je sojeničko naselje u Tuzli bilo prvo poznato neolitsko naselje čiji su stanovnici eksploatirali ovaj dragocjeni mineral. Najstarije evropske kulture koje su koristile sol, datirane su u bakarno doba, što znači da neolitski nalaz u Tuzli pomiče granicu poznavanja i upotrebe soli u ljudskoj ishrani iz doba eneolita u neolit.

Svi nalazi pružaju dokaz o visokoj kulturi stanovnika ovog kraja u doba cvjetanja starih kultura u Vinči i Butmiru.